Dokument ten uważany jest za początek gwarantowanej prawnie tolerancji religijnej



Konfederacja warszawska – popularne, uproszczone określenie aktu zawiązania konfederacji generalnej utworzonej na pierwszy sejm konwokacyjny w 1573 r. w Warszawie, a właściwie dla tej jego części, która zawiera postanowienia dotyczące zapewnienia swobody wyznania dysydenckiej szlachcie w I Rzeczypospolitej..

• Dysydent (łac. dissidens – niezgadzający się) – w średniowieczu pojęcie utożsamiane z innowiercą, osobą wyznania chrześcijańskiego, innego od dominującego w danym miejscu i czasie. W Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku dysydentami nazywano niekatolików, głównie protestantów, gdyż wyznawców prawosławia nazywano dyzunitami.

Konfederacja warszawska sprawiła, że XVI-wieczna Polska zyskała w Europie miano "azylu heretyków", a u dzisiejszych badaczy "państwa bez stosów". W Polsce znajdowali schronienie wyznawcy sekt protestanckich, uciekający przed wyrokami katolickich sądów duchownych i trybunałów inkwizycyjnych, a także ludzie nienależący do żadnego wyznania i nieuznający żadnej organizacji kościelnej.
Poza wyznaniowa działalność obcych przybyszów, np. jako wykładowców, pisarzy czy typografów, w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju kultury polskiego odrodzenia.
16 października 2003 tekst konfederacji warszawskiej został wpisany na listę UNESCO Pamięć Świata.




Oryginał spisany został w języku polskim i łacińskim i jest to karta pergaminowa o wymiarach: 640 x 350 mm
Dokument opatrzony jest 206. pieczęciami i przechowywany jest w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Spośród 206 pieczęci już w latach 20-tych XX w. jak stwierdził Z. Wdowiszewski, można było zidentyfikować tylko 128. Pozostałych 78 pieczęci zostało z upływem czasu zniszczone.



Tekst konfederacji warszawskiej



My Rady Koronne, duchowne i świeckie, i rycerstwo wszystko, i stany insze jednej a nierozdzielnej Rzeczypospolitej z Wielkiej i z Małej Polski, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kijowa, Wołynia, Podlasia, z Ziemi Ruskiej, Pruskiej, Pomorskiej, Żmudzkiej, Inflanckiej i miasta koronne.



  Oznajmujemy wszystkim wobec komu należy ad perpetuam rei memoriam [na wieczną tej rzeczy pamięć], iż pod tym niebezpiecznym czasem, bez króla pana zwierzchniego mieszkając, staraliśmy się o to wszyscy pilnie na zjeździe warszawskim, jako byśmy przykładem przodków swych sami miedzy sobą pokój, sprawiedliwość, porządek i obronę Rzeczypospolitej zatrzymać i zachować mogli. Przetoż statecznym, jednostajnym zezwoleniem i świętym przyrzeczenim sobie to wszyscy spólnie, imienim wszystkiej Rzeczypospolitej, obiecujemy i obowięzujemy się pod wiarą, poczciwością i sumnienim naszym.



  Naprzód żadnego rozerwania między sobą nie czynić, ani dysmembracyjej [rozłączenia] żadnej dopuścić, jako w jednej, nierozdzielnej Rzeczypospolitej, ani jedna część bez drugiej pana sobie obierać, ani factione privata [stronnictwami prywatnymi] z inszym narabiać. Ale podług miejsca i czasu tu naznaczonego zjechać się do gromady koronnej i spólnie a spokojnie ten act electionis [sprawę obierania pana] podług wolej Bożej do skutku słusznego przywieść. A inaczej na żadnej pana nie pozwalać, jedno z takową pewną a mianowitą umową: iż nam pierwej prawa wszystkie, przywileje i wolności nasze, które są i które mu podamy post electionem [po obraniu], poprzysiąc ma.



  A mianowicie to poprzysiąc: pokój pospolity miedzy rozerwanymi i różnymi ludźmi w wierze i w nabożeństwie zachowywać i nas za granicę koronną nigdy nie ciągnąć żadnym obyczajem ani prośbą królewską swą, ani solutione quinque marcarum super hastam [płaceniu pięciu grzywien na drzewce dla żołnierzy], ani ruszenia pospolitego bez uchwały sejmowej czynić. Przetoż powstać przeciwko kożdemu takiemu obiecujemy, kto by albo miejsca i czasy inne do elekcyjej sobie obierał i składał, albo tumultować na elekcyjej chciał, abo lud służebny privatam przyjmował [osobliwie przyjmował], albo elekcyjej onej zgodnie od wszystkich conclusae [od wszystkich zamknionej] sprzeciwiać się śmiał.



  A iż w Rzeczypospolitej naszej jest dissidium niemałe in causa religionis christianae[różność niemała z strony wiary krześcijańskiej], zabiegając temu, aby się z tej przyczyny miedzy ludźmi sedycja [rozruchy] jaka szkodliwa nie wszczęła, którą po inszych królestwach jaśnie widziemy, obiecujemy to spólnie, pro nobis et successoribus nostris in perpetuum, sub vinculo iuramenti, fide, honore et conscientiis nostris [za nas i za potomki nasze na wieczne czasy pod obowiązkiem przysięgi, pod wiarą, czcią i sumnieniem naszym], iż którzy jestechmy dissidentes de religione [różni w wierze], pokój miedzy sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w Kościelech krwie nie przelewać, ani się penować confiscatione bonorum, poczciwością, carceribus et exilio [karać odsądzeniem majętności, na honorze, więzieniem i wygnaniem], i zwierzchności żadnej ani urzędowi do takowego progressu [do takowego postępku] żadnym sposobem nie pomagać. I owszem, gdzie by ją kto przelewać chciał, ex ista causa [z tego powodu] zastawiać się o to wszyscy będziem powinni, choćby też za pretekstem dekretu albo za postępkiem jakim sądowym kto to czynić chciał.



  Wszakże przez tę konfederacyją naszę zwierzchności żadnej nad poddanymi ich, tak panów duchownych, jako i świeckich, nie derogujemy [nie ujmujemy] i posłuszeństwa żadnego poddanych przeciwko panom ich nie psujemy. I owszem, jeśliby takowa licencyja gdzie była sub praetextu religionis [pod pretekstem wiary], tedy jako zawsze było, będzie wolno i teraz każdemu panu poddanego swego nieposłusznego tam in spiritualibus, quam in saecularibus [tak w duchownych, jako i świeckich rzeczach] podług rozumienia swego skarać.



  Aby wszystki beneficia iuris patronatus Regii praelaturarum, ecclesiasticarum [nadania zwierzchności i władze królewskiej dostojności kościelne], jako arcybiskupstw, biskupstw i inszych wszelakich beneficyj były dawane nie inszym, jedno Rzymskiego Kościoła klerykom, indigenis Polonis iuxta statutum [obywatelom polskim według statutu]; beneficyja kościołów greckich ludziom tejże greckiej wiary dawane być mają.



  A iż to do pokojów wiele należy, aby dyferencyje inter status [różnice między stany] hamowane były, a miedzy stanem duchownym i świeckim jest niemała differentia de rebus politicis temporalibus [różność o rzeczach świeckich doczesnych], obiecujemy wszystki ty miedzy sobą componere [uzgodnić] na blisko przyszłym sejmie electionis.



  Sprawiedliwości porządek taki w mocy zachowujemy, jaki sobie które województwo doma spólnie postanowiło, albo jeszcze postanowi zgodnie, także i około obrony potrzebnej zamków pogranicznych.



  Któżkolwiek się komu o pewny dług zapisał i do grodu firma inscriptione [mocą zapisu] odpowiadać się poddał dobrowolnie, bądź przed śmiercią, albo już i po śmierci królewskiej, takowy każdy podług zapisu swego niechaj progressum iuris usitatum [zwykły postępek prawa] cierpi. A panowie starostowie będą powinni vigore huius generalis confederationis, sine omni dilatione iuxta usitatam formam [mocą tego pospolitego obowiązku bez wszelakiej odwłoki obyczajem zwykłym] sądzić, odprawować i egzekwować takowe kauzy [sprawy], oprócz tych województw, które sobie formam sprawiedliwości i egzekucejej specialem postanowili sub interregno [podczas bezkrólewia] abo jeszcze postanowić mają.



  Inscriptiones wszelakie et resignationes bonorum perpetuas coram authenticis actis factus et fiendas sub interregno [zapisy wszelakie i zeznania dóbr wieczyste przed jawnymi księgami uczynione i które wprzód będą czynione pod czasem niebytności króla], spólnym tej konfederacyjej zezwoleniem umacniamy, aby sub interregno, począwszy od dnia śmierci królewskiej, nikomu in progressibus iuris fatalia albopraescriptio [w postępkach prawnych dawność ziemska] nie szkodziła na potem do sprawiedliwości jego.



  Także którzy mieli terminum brania pieniędzy na przeszłe Gody abo na Nowe Lato, abo na jaki czas już przeszły, ci wszyscy aby byli powinni brać swe pieniądze na pierwsze sądy, da-li Pan Bóg po obraniu nowego króla, albo na pierwsze leżenie ksiąg.



  Obiecujemy też to sobie, że na elekcyją naznaczoną jadąc, i na miejscu będący, i do domu się rozjeżdżając, gwałtu żadnego ludziom i sami między sobą czynić nie będziemy.



  Ty wszystki rzeczy obiecujem sobie i na potomki swe chować statecznie i trzymać sub fide, honore et conscientiis nostris [pod wiarą czcią i sumnieniami naszymi]. A kto by się temu sprzeciwiać chciał i pokój a porządek pospolity psować, contra talem omnes consurgemus in eius destructionem [przeciwko takowemu wszyscy powstaniem na tego skazanie].



  A dla lepszej pewności tych wszystkich opisanych rzeczy przyłożyliśmy pieczęci swe do tego i rękoma własnymi podpisali.



  Actum Varschoviae in Conventione Regni Generali, vigesima octava Mensis Ianuarii, Anno Domini Millesimo Quingentesimo Septuagesimo Tertio [Act w Warszawie na Konwokacji Generalnej Królestwa, dwudziestego ósmego stycznia, Roku Pańskiego Tysiąc Pięćset Siedemdziesiąt Trzeciego].



Źródła:

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
• Wikipedia